“Dede Efendi” CD Tanıtım ve Eleştirisi… Dr. İlhami Gökçen


Toplam Okunma: 6368 | En Son Okunma: 20.11.2024 - 21:55
Kategori: Eleştiri/Kritik

Kültür ve Turizm Bakanlığı, Güzel Sanatlar Müdürlüğü’nün yayımladığı(2005) 15 adet CD, bir karton kutu içerisinde, Bakanlık mağazalarında satılmaktadır. Bunlar teker teker de satın alınabilmektedir… Bu yazıda, 1 numaralı Dede Efendi CD’si incelendi. Bu 2 CD’den birincisinde, Timuçin Çevikoğlu’nun yönettiği, ‘Ankara Devlet Klâsik Türk Müziği Korosu’ Dede Efendi’nin eserlerini söylemektedir. İkinci CD’de, birinci CD’de icra edilen eserlerin tümü “Enstrümantal” olarak çalınmaktadır…

CD Tanıtım ve Eleştirisi: “Dede Efendi”… Dr. İlhami Gökçen

Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi (1778-1846).
T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü, Ankara Devlet Klâsik Türk Müziği Korosu. Sesli Yayınlar: 1. Bestekârlarımız: 1. 2 CD.

Kültür ve Turizm Bakanlığı, Güzel Sanatlar Müdürlüğünün yayımladığı 15 adet CD, bir karton kutu içerisinde, Bakanlık mağazalarında satılmaktadır. Bunlar teker teker de satın alınabilmektedir.

Bu CD’lerin adları şöyledir: 1- Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi, 2 CD; 2- Rahmi Bey, 2 CD; 3- Tanbûrî Mustafa Çavuş (1700-1770), 2 CD; 4- Zekâi Dede: Sûz-i Dil Mevlevî Âyini (1825-1897), 2 CD; 5- Zekâi Dede: İlâhîler (1825-1897), 2 CD; 6- Sultan Bestekârlar: Mehter, 2 CD; 7- Şevkî Bey (1860-1891), 2 CD; 8- Âşık Kerem, 2 CD; 9- Âşık Emrah, 2 CD; 10- Balkanlarda Türk Müziği, 2 CD; 11-Bengisu, VCD; 12- Osman Aziz: Balkan Türküleri, Varayım Gideyim Urumeline, 1 CD; 13- Raci Alkır: İlâhiler, 1 CD; 14- Mücahit Işık: Sentez-i Muhabbet, 1 CD; 15- İstanbul Devlet Modern Folk Müziği Topluluğu, 1 CD.

Bu yazıda, 1 numaralı Dede Efendi CD’si incelendi. Bu 2 CD’den birincisinde, Timuçin Çevikoğlu’nun yönettiği, ‘Ankara Devlet Klâsik Türk Müziği Korosu’, Dede Efendi’nin eserlerini söylemektedir. İkinci CD’de, birinci CD’de icra edilen eserlerin tümü “Enstrümantal” olarak çalınmaktadır.

CD’ye iliştirilmiş olan bir kitapçıkta şunlar görülmektedir:

1- Sunuş, Attila Koç, Kültür ve Turizm Bakanı. 2 sayfa.
2- Önzöz, Bayram Bilge Tokel, Güzel Sanatlar Genel Müdürü. 2 sayfa.
3- Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi hakkında bilgi. 1 sayfa.
4- T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Güzel Sanatlar Müdürlüğü, Ankara Devlet Klasik Türk Müziği Korosu’nun kuruluşu hakkında kısa bilgi ve bir fotografı. 1 sayfa.
5- Ankara Devlet Klasik Türk Müziği Korosu’nda bulunan, 13 “erkek” ve 27 (!) “bayan sesler”in isimleri. 1 sayfa.
6- Çalınan “sazlar” ve bunları çalanlar’ın isimleri: 3 Ney, 2 Ud, 1 Kanun, 3 Tanbur, 1 Kemençe, 3 Keman, 2 Viyola, 1 Viyolonsel, 2 Kudüm-Daire, 1 Daire-Def, 1 Daire-Halîle. 1 sayfa.
7- Yönetmen Timuçin Çevikoğlu’nun sanat hayatı hakkında bilgi ve bir fotografı. 1 sayfa.
8- Hammâmîzâde İsmail Dede Efendi CD’sindeki icra edilen program. 1 sayfa.
9- Bu programın daha ayrıntılı bir listesi ve icra edilen eserlerin güfteleri. 4 sayfa.

Güfteler dışında bu listeyi olduğu gibi aşağıya çıkardık:

1- Ferahfezâ Baş Taksim (Ney: Ömer BİLDİK)
 2- Ferahfezâ Devrikebîr Peşrev
 3- Ferahfezâ Muhammes Kâr: “Kasr-ı cennet, havz-ı kevser, âb-ı hayy”
 4- Ferahfezâ Firengîfer Beste: “Ey kâşı keman, tîr-i müjen cânıma geçti”
 5- Ferahfezâ Nakış Ağırsemâi: “Bir dilber-i nâdîde, bir kâmet-i müstesnâ”
 6- Ferahfezâ Yürüksemâi: “Bu gece ben yine bülbülleri hâmûş ettim”
 7- Ferahfezâ Son Peşrev (Zeki Mehmed Ağa’nın)
 8- Son Yürüksemâi (Zeki Mehmed Ağa)*
 9- Ferahfezâ Son Taksim (Ud: Burak KAYNARCA)
 10- Hicâz Taksim (Keman: Cânân SEZGİN ULUKAN) ve
  Hicâz Ağır Düyek Beste: “Ey çeşmi âhu, hicr ile tenhâlara saldın beni”
  (Solist: C. Mutlu BENLİOĞLU)
 11- Şevkefzâ Taksim (Tanbur: Tevfik SOYATA)
 12- Şevkefzâ Nakış Yürüksemâi: “Ser-i zülf-i anberînin, yüzüne nikâb edersin”
  (Solist: Neslihan GÜRSOY)
 13- Hicâz Taksim (Keman: Tanju KABACI)
 14- Hicâz Aksak Köçekçe: “Güzel gel aklımı aldın”
 15- Hicâz Aksak Köçekçe: “Baharın zamanı geldi”
 16- Hicâz Aksak Köçekçe: “Bir sevdâ geldi başıma”
 17- Hicâz Aksak Köçekçe: “Şu karşıki dağda bir yeşil çadır”
 18- Hicâz Aksak Şarkı: “İndim yârin bahçesine, gülden geçilmez”
 19- Şehnâz Aksak Şarkı: “Gönül durmaz, su gibi çağlar”
 *Not: CD kitapçığında 8, 9 ve 10 maddelerde gösterilen eserlerle, CD’de dinlenen parçalar arasında bir aykırılık olmuş. Biz bunları düzelterek yazdık.

Bu listede ilk dikkati çeken şudur: Yukarda gösterilen eserlerin (ikisi dışında) hepsinin benim bildiğim daha önce yapılmış kayıtları bulunmaktadır (bkz. 1 numaralı dipnot). Böylece, fazla yeni bir şey bulamamaktan doğan bir hayal kırıklığı olmaktadır. Üstelik bu kayıtlar bir yenilik de getirmiş değildir. Hiç şüphesiz, Dede’nin, II. Mahmud için bestelediği Ferahfeza faslı çok değerli eserleri içermektedir. Buradaki kazancımız, benim daha önce kaydına rastlamadığım, Ferahfeza ‘Kasr-ı Cennet’ Kâr ve Şevkefza Yürüksemai olmaktadır. Dede’nin bunca eserleri içinde daha önce kaydı yapılmamış birçoklarını bulmak herhalde zor olmayacaktı.

Programın ilk yarısında, Kâr, Beste, Ağır ve Yürüksemai’den oluşan klâsik bir Fasıl düzeni görülüyor. Diğer taraftan, Baş Taksim, Ferahfeza Ayini Peşrev’i, Son Peşrev, Son Yürüksemai ve Son Taksim ile de sanki bir Mevlevi Ayini düzeni oluşturulmuş. Yukarda da görüldiği gibi bu iki farklı düzeni içi içe girmiş bir şekilde buluyoruz. Bunun neden böyle yapıldığı açıklanmamış. Acaba Faslın başında çalınan Dede’nin Ferahfeza Ayin için bestelediği Peşrev dolayısiyle midir? Ayrıca, Ferahfeza Yürüksemai’yi dinledikten sonra birdenbire, “yeniden düyek usulünde düzenlenmiş” bir velvele ile çalınan bir Son Peşrev ve sonra da başdöndürücü bir Yürüksemai’yi dinlemek hiç te hoş olmamaktadır! Üstelik, bir Dede Efendi CD’sine böylece başka bir bestecinin (Zeki Mehmed Ağa) eseri de girmiş olmaktadır (Notası için, bkz. Dipnot 2). Baştaki Peşrev’in de Mevlevi Ayini tarzında, Vurmalı Çalgıların kuvvetli ritim sesleri eşliğinde çalındığını söyleyelim. Bu arada Vurmalı Çalgıların kalabalık olduğunu ve Fasıl ile Ayin icrası arası bir tarzda çalındığına dikkati çekelim. Diğer çalgıların sayısının da çok kabarık olduğu görülüyor.

Koro eserleri oldukça hızlı bir tempo ve düz bir tarzda (sanki Ayin okuyormuş gibi) söylemekte, güfte veya ezgi ile ilgili hiçbir nüansın yapılmadığı görülmektedir. Böylece eserler, Vurmalı Çalgıların dar çenberi içinde, yorumlanmadan çalınıp, söylenmiş olmaktadır. Halbuki bu Ferahfeza eserler, birçok heyecanlı ifadelerle doludur, örneğin: “Ey kâşı keman; Gel kandesin ey…feryâdım işit yahu; Âh ü feryâd ederek, vb. Hiç olmazsa, Kâr okunurken, terennüm değişik bir tempo ve nüans ile okunabilirdi. Ayrıca, bu hızlı tempo dolayısiyle pestlere inişlerde belirsizlik olmuş. Yürüksemai’de tempo neredeyse bir marş’a dönüşmüş.

Solo icralar:

Hicaz Beste: Oldukça hızlı bir tempo ile nüans ve yorum yapılmadan söylenmiş. Ses kalitesi müsait, fakat nefes kontrolü yetersiz. Nefes, bir bestenin uzunca cümlelerine yetmediğinden sık sık, yersiz ve açıkça duyulan nefes alışlar yapılmış. Tizlere çıkmada zorlanılmış. Vurmalı Çalgıların sesi solistin sesini bastırarak rahatsız etmekte (herhalde kayıt tekniğinin yanlışlığından dolayı!).

Şevkefza Yürüksemai: Eser iyi seçilmiş. Soprano bir ses. Tizlere çıkmada güçlük seziliyor. Biraz yorum yapılmış. Yine, Vurmalı Çalgılar solistin sesini bastırıp rahatsız etmekte (kayıt tekniği yanlışı!).

Bu CD’de geçiş taksimleri hem çok uzun, bazen sıkıcı ve çok sayıda olmuş. Ayrıca beş taksimden ikisi Hicaz makamında!

Bir Dede Efendi CD’sine belki bir veya iki Köçekçe konulması anlaşılabilirdi fakat, dördünün birden konulmasını anlamak güçtür. Zaten sondaki iki şarkı da köçekçe tarzındadır ve “İndim yârin” in Dede’ye aitliği şüphelidir. Bilindiği gibi bu eserlerin icrası oldukça kolaydır ve bundan dolayı birçok kayıtlarını bulmak mümkündür. (bkz. 1 numaralı dipnot). Bir Devlet Korosundan daha iddialı eserlerin icrasını beklemeye hakkımız yok mudur?

CD’de görülen programı, yukarda harfi harfine olduğu gibi yazdım. Burada görüldüğü gibi kelimelerin yazımında aşırı tutuculuk yapılarak, gerektiğinden fazla uzatma işareti kullanılmış. Güftelerin Osmanlıca yazımında bu anlaşılır ama genelde kullanılan kelimeler için bu lüzumsuzdur. Çünkü konuşma dilinde “Hicaaz, Ferahfezaa” demeyip, kısaca “Hicaz, Ferahfeza” demekteyiz. Bunlara Türkçeleşmiş kelimeler olarak bakılmalıdır. Yine de, “nikâb” yazınca bu kelimeyi uzatarak mı, yoksa incelterek mi okuyacağız belli olmamaktadır? Doğrusu birincisidir.

CD kitapçığında,bu eserlerin neden sadece çalgılarla çalınan bir “Enstrümental” CD’si yapıldığı açıklanmamış. Acaba, çalgısal eserlere o kadar önem vermeyen geleneksel musikiden bu şekilde ‘Çalgısal Musiki’ üretmek için midir? O halde burada yeni bir ‘çalgısal form’ söz konusu olmakta ve bunları zevkle dinleyebilmek için bu forma özgü estetiklerin geliştirilmesi icap etmektedir. Ne yazık ki, bu CD’de bunları bulamamaktayız. Onun yerine şunları bulmaktayız: Hiçbir nüansın yapılmadığı monoton bir icra; kalabalık Vurmalı Çalgıların çok güçlü çalışı (ben buna ‘tam-tamlı musiki’ demekteyim); kayıt tekniğinin zayıflığı dolayısiyle ‘kanun’un çıngıldıyan sesi; çalgıların bir bütün halinde işitilememesi, vb.

Kitapçıkta bulunan 4 sayfalık (sunuş+önsöz) resmi-politik yazılar sanımca çok uzun olmuş, özellikle bunların her CD’de tekrarlandığını da düşünürsek. Onun yerine her CD hakkında daha geniş ve daha ayrıntılı bilgi verilebilirdi. Sonra Sayın Tokel’in: “…daha önce hiç icra edilmemiş pek çok eser, ilk defa muhataplarıyla buluşmuştur” sözlerine de hiç uyulmamış. Keşki uyulsaydı.

Değerlendirme ölçütleri:

Teknik kayıt: Koro okuyuşlarında ses uğultulu. Belki de kalabalık bir topluluğun bir arada söylemesinden dolayıdır. Zaten tek sesli bir musiki için bu kadar sese (40 ses!) gerek varmıydı? “Enstrümental” CD’de sesin daha berrak olmasına rağmen kanun’un çınlayan sesi rahatsız etmekte.

Otantiklik: Yukarda açıklandığı gibi, Fasıl ve Ayin formlarının iç içe geçirilmesiyle gelenek oldukça çarpıtılmış.

Örneklik oluşturma: Orta derecede.
Eser seçimi: Daha önce yapılmış olan kayıtlar gözönüne alınmadığından pek iyi olmamış.

Not: Makam adları ve güftelerin yazımı kaynaklarda görüldüğü gibidir.
___________________________________
1- Ferahfeza kayıtlar:
CD/Kitap: Osmanlının Sesleri: Hammâmî-zâde İsmail Dede Efendi. Boyut Müzik/Boyut Yayın Grubu (Ferahfeza Peşrev (1.hane ve teslim), Beste, Ağır Semai, Yürük Semai).
PLAK: Klâsik Türk Müziği şaheserlerinden seçmeler. Klâsik Türk Müziği Korosu. Yöneten: Nevzad Atlığ. Radyofon Plak, 90 001 (Ferahfeza Ağır Semai).
PLAK: III. Selim, Dellâl-zade, Hacı Faik Bey, Zekâi Dede, Dede Efendi. Devlet Klasik Türk Müziği Korosu. Şef: Prof. Dr. Nevzad Atlığ. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı 87.34.Ü 511.5 (Ferahfeza Yürük Semai).
PLAK: Hicazkâr-Ferahfeza Faslı. Şef: Kemal Gürses. Aras 21023 (Ferahfeza Yürük Semai).
PLAK: Musique Classique Ottomane. Direction: Ruşen Ferid Kam. Pathé 218 (Ferahfeza Beste).

Hicaz/Şehnaz kayıtlar:
CD: Fasıl 2: Nihavend-Hicaz. Yöneten Prof Dr. Nevzad Atlığ. Solistler: Münip Utandı-İnci Çayırlı. Bakırköy Musiki Konservatuvarı Vakfı. (İndim yârin).
PLAK: Dede Efendi. Klâsik Türk Müziği Korosu. Nevzad Atlığ. Aras 50007 (Hicaz Beste: Ey çeşmi ahu).
PLAK: Köçekçeler. İdare Eden: Hüsnü Özkartal. Regal/EMI LRZTX-704 (Güzel gel, Baharın zamanı, Bir sevda geldi).
PLAK: Rast-Hicaz Faslı. Şef: Kemal Gürses. Aras 21004 (Baharın zamanı, Gönül durmaz).
PLAK: Hicaz-Şehnaz Faslı. Hazırlayan: Fevzi Atlıoğlu. Kent 113 (Baharın zamanı, Gönül durmaz).
PLAK: Hicaz/Şehnaz Faslı. Klasik Türk Müziği Şaheserleri Serisi: 6. Klasik Türk Müziği Koro ve Saz Heyeti. Hazırlayan: Fevzi Atlıoğlu. Kent LP STX 113. (Baharın zamanı, Gönül durmaz)
KASET: Büyük Bestekârlar Serisi-5: Dede Efendi. Şef: Kemal Gürses. Sayan Plak ve Kasetçilik (Hicaz Beste: Ey çeşmi ahu; Köçekçeler: Güzel gel, Baharın zamanı, Şu karşıki, İndim yârin, Gönül durmaz (Şehnaz)).
KASET: Türk Musikisinin Unutulmaz Bestecileri/11, Dede Efendi. Raks (Baharın zamanı,Şu karşıki dağda, Gönül durmaz).
KASET: Büyük Besteler/Büyük Ustalar: III. Sultan Selim ve İsmâil Dede Efendi 1/3. Şef: Alâeddin Yavaşça. Yapı ve Kredi. (Şu karşıki dağda, Baharın zamanı).
KASET: Hammâmizâde İsmail Dede Efendi. Şarkı ve Köçekçeleri. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı. Solistler: Münip Utandı-Güzin Değişmez (Şu karşıki dağda, İndim yarin, Baharın zamanı, Gönül Durmaz).

Yukarda gösterilen kayıtlar yalnız benim koleksiyonumda bulunanlardan bazılarıdır. Herhalde başkalarının koleksiyonlarında bunların diğer başka kayıtları vardır.

2- Ferahfeza Ayin’in, Son Peşrev ve Son Yürüksemai’sinin (Zeki Mehmed Ağa) notası için bkz. Ergün, E.; Salgar, F.; Aytan S. Dede Efendi Besteleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996. s.49.
_______________________________
Daha önce şu kitapta yayınlandı: Dr. M. İlhami Gökçen, Türk Musikisine Katkılar, Ankara: Ürün Yayınları, 2008. (İ.G.)




Hoşgeldiniz