Yemen Türküsü ve Elazığ… Şemsettin Taşbilek*

Toplam Okunma: 9519 | En Son Okunma: 23.11.2024 - 12:11 Kategori: Cevabi Yazılar, Eleştiri/Kritik

Elazığ-Harput’un Ünlü Türküsü, Muş’tan 8 Yıl Evvel Elazığ’ da Derlenerek Resmi Kayıtlara Geçirilmiştir. Yemen Türküsü (Havada bulut yok), eski bir Harput Türküsü’dür. Ezgi niteliği, makamı, seyri, güfte anlayışı ve teması bakımından tamamen bir Harput Müziği ürünü olduğu kabul edilmiş olan eser, eski sanatçı ve yazarların yayınlarında da güfte ve açıklama bilgileri verilmek suretiyle defalarca Elazığ Türküsü olarak anılmıştır. Yemen Türküsü’nün Elazığ’a ait olduğuna dair resmi belge de mevcuttur…

TRT Türk Halk Müziği derleme kayıtlarına göre 1944 yılında Muzaffer Sarısözen tarafından Defçi Düriye Keskin’in kaynak kişiliğinde Muş’a yazılmış görünen türkü (Bir kere defçi kadınlar hep hareketli ve neşeli türküler yapmışlardır. Düğünlerde defçilik yapan Düriye Keskin’in bu tür ağır bir ağıt türküsünü repertuarına alıp, çalıp söyleyeceğini düşünmek pek inandırıcı gelmiyor. En uzak ihtimalle bir yerlerden duyup bir şekilde Muzaffer Sarısözen’e okumuş olduğunu kabul edelim ), buna rağmen uzmanların genel kabulüne göre uzun yıllardır Harput Türküsü olarak anılmaktadır.

Nitekim türkü; Resimli Ay Matbaası, İstanbul - 1936 basımı “Elaziz Halk Türküleri ve Oyunları” kitabında, hem de notalı olarak ve “Bu dağın ardında redif sesi var” ismi ile kayıtlıdır (Türkünün ilk orijinal metni budur. Yeni çıkmış bir türküye sonradan güfte eklemek normal bir durum olduğu için zamanla “Havada bulut yok” ismi oturmuştur).

Zamanın Elaziz Valisi Tevfik Gür başkanlığındaki Ferruh Arsunar, Sadi Günel ve Üstad Kaynak Kişi Hafız Osman Öge’nin içinde yer aldığı Elaziz Hakevi 1936 yılı Sanat Komitesi’ nce derlenen kitap elimizde mevcut olduğu gibi, İstanbul-Beyazıt Kütüphanesi’ nde de 47950 / 5 kayıt no ile hizmete açıktır.

Görüldüğü gibi Yemen Türküsü (Havada bulut yok) , Muş’dan 8 yıl evvel Elaziz Valiliği’nin resmi kitabında Elaziz Türküsü olarak ve notası ile beraber derlenip yayınlanmıştır.

Bu eski derleme güftesinde “Burası Muş’tur” terimi geçmektedir. Fakat 1905 yılı şartlarında Yemen’in başkenti Sane ile Taiz şehirleri arasında Osmanlı askerinin savaştığı dağlık kale bölgesinin adının sadece dilden dile söylenti ile duyulabildiği dikkate alınırsa, Huş’un Muş olarak veya Muş’un Huş olarak algılanması normaldir. Gerçi son yıllarda yapılan araştırmalar, o mevki asıl isminin “Huş”olduğunu işaret etmektedir.

Sonunda Huş’da olsa Muş’da olsa türkü, her yönüyle bir Harput Türküsü’dür.

Ezginin ağırbaşlı yapısının, makamının; güfte, seyir ve diğer müzikal özelliklerinin de tamamen Harput Müziği’nin sistematiği dairesinde olduğunu evvelce ifade etmiştik. Örneğin Elazığ icrasıyla doldurulmuş bantlardaki Yemen Türküsü ile, Telgrafçı Akif Türküsü (Hüseynik’ten çıktım) ve diğer birçok Elazığ ezgisini bir fasıl anlayışıyla dinlediğinizde oluşan iklim, Yemen Türküsü’nün güzel bir Harput Türküsü olduğu hissiyatını hemen size farkettirir.

Nitekim 1961 yılında yayınlanan ” Harput Yollarında-Cilt III ” kitabında da türkü uzun uzun anlatılmış ve kitabın yazarı İshak Sunguroğlu, Muş’un Yemen’de bir mevki adı olduğunu oralarda görev yapmış subaylardan sonradan öğrendiğini anlatmıştır.

Fikret Memişoğlu’nun 1962 yılı yayını “Harput Ahengi” kitabında da türkünün çeşitli güftelerine ve çıkış şekline değinilmiştir… Harput’da 1905 yılında Redif Kışlası vardır. Ezgi, Harput Redif Kışlası’ndan Yemen’e uğurlanan Osmanlı Askeri için Elazığ Halkı tarafından yakılmıştır…Elazığ’daki kışlalardan birine halen dahi redif kışlası denildiğini de hatırlatmaktadır Fikret Memişoğlu…

“Yemen” konusu, Harput Müzik Kültürü içerisinde belli bir tutarlılıkla yer almaktadır. Örneğin Harput’da “Yemen” konusunun işlendiği ikinci bir ezgi de, ünlü Harput Mayası’dır. Harput Mayası’nın en güzel güftelerinden biri “ Yemen” üzerine çıkmıştır ve şöyledir;
“Gider oldum tedarikim görüldü,
Gitme deyin yar boynuma sarıldı,
Bizim kısmet Yemen ele verildi,
Git yiğidim sağlık ilen gelesin.”…
Gördüğünüz gibi olay bir bütündür.

Harput Müzik Kültürü, her konuda olduğu gibi Yemen Türküsü konusunda da kendi içinde tutarlılık arz eden donanımlara sahiptir.

TRT kayıtlarına değinecek olursak; TRT’nin eski derleme kayıtlarında birçok yanlışılıklar yapıldığını bilmeyen yoktur. Rahmetli Muzaffer Sarısözen’in 1944 yılında Muş’ da bir kadın defçiden dinleyerek, türküyü Muş türküsü olarak tespit etmiş olması bağlayıcı bir tespit değildir. Üstelik Muzaffer Sarısözen ve diğer derleyiciler; “Tevekte üzüm kara” , “Fincanı taştan oyarlar” “Zeynebim”, “Büyük cevizin dibi” vs. gibi diğer bazı Elazığ Türküleri’ni de bazı komşu illerin repertuarına derlemiştir. Yani o yılların imkanı ile hangi şehirde kim ne okumuş ise (teyit imkanı da kısıtlı olduğu için ), o türküyü o şehire maletmişlerdir..

Bu nedenle yapılan hatalar hoş da görülebilir, ancak kabul edilemez.
Sonuçta bu türkü öz Harput Türküsü’dür ve artık Türk Milleti’ne mal olmuştur.
Türkü’nün güftesi ve kimlik bilgileri şöyledir;

HAVADA BULUT YOK BU NE DUMANDIR
(YEMEN TÜRKÜSÜ)

Yöre : Elazığ
Kaynak : Hafız Osman Öge / Sadi Günel / Ferruh Arsunar
Derleyenler : Elazığ Halkevi 1936 / İ.Sunguroğlu/ F.Memişoğlu /Ş.Taşbilek
Makam : Hüseyni
Usûl : 10/8-Curcuna

Havada bulut yok bu ne dumandır
Mahlede ölüm yok bu ne şivandır
Şu Yemen elleri ne de yamandır
Ano Yemen’dir, gülü çimendir, giden gelmiyor, acep nedendir
Burası Huş’tur, yolu yokuştur, giden gelmiyor, acep ne iştir

Kışlanın önünde redif sesi var
Bakın çantasına acep nesi var
Bir çift kundurası bir de fesi var
Eli Yemen’dir, gülü çimendir, giden gelmiyor, acep nedendir
Burası Huş’tur, yolu yokuştur, giden gelmiyor, acep ne iştir

Kışlanın önünde sıra söğütler
Zabıtlar oturmuş (Yüzbaşı binbaşı) asker öğütler
Yemen’e gidenler babayiğitler

Kışlanın önünde bir sürü kazlar
Yüreğim yanıyor ciğerim sızlar
Yemen’e gidene ağlıyor kızlar

Kışlanın önünü duman bağladı
Analar babalar yürek dağladı
Yemen’e gidene herkes ağladı

Kışlanın önünde bir binek taşı
Çekin kıratımı binsin binbaşı
Sefere gidenler çavuş onbaşı

Kışlanın önünde bir kırık testi
Askerin üstüne sam yeli esti
Yavuklu güzeller ümidi kesti (Yavuklu: Sözlü,nişanlı)

Not: Huş (veya Muş) ; Yemen’in başkenti Sane ile Taiz şehirleri arasında Osmanlı askerinin savaştığı, içinde kale de bulunan bir bölgedir.
_______________________________________
* Şemsettin Taşbilek, Yük. Müh.
Araştırmacı-Sanatçı,
“Elazığ-Harput Havaları” kitabının yazarı (Elazığ Belediyesi 2009 yayını).
s.tasbilek@hotmail.com

Hoşgeldiniz