Yöresel Kültürde Hiciv Sanatı ve “Manda Yuva Yapmış Söğüt Dalına” Gerçeği… İrfan Kurt*


Toplam Okunma: 8096 | En Son Okunma: 23.11.2024 - 12:27
Kategori: Toplum ve Müzik, Türk Halk Müziği

Çoğu kez güldürmek, güldürürken düşündürmek, yermek, övmek, eğlenmek, dalga geçmek, gönderme yapmak ders vermek vb için yapılan hiciv sanatı halk kültüründe: Halk şiiri, halk türküleri, fıkralar, bilmeceler, tekerlemeler, destanlar, hikayeler, atışmalar, günlük konuşmalar ve şakalar gibi bir çok alanda karşımıza çıkmaktadır. Halk şiiri ve türkülerde anlatım bazen çok açıktır, söylenmek istenen açık ve net bir dille anlatılmıştır…

Eşeği saldım çayıra
Otlaya karnın doyura
Gördüğü işi hayıra
Yoranın da avradını
                                  Kazak Abdal

Telli sazdır bunun adı
Ne ayet dinler ne kadı
Bunu çalan anlar kendi
Şeytan bunun neresinde
                                            Aşık Dertli

Çağımızın en büyük ozanlarından olan Aşık Veysel:
Raşit çoktur adın gibi
Hiçbir tat yok tadın gibi
Yontulmadık odun gibi
Uzatmışsın boy Raşit demiştir

Ruhsati ise :
Babanı katmam sayıya
Özün benzettim ayıya
Kendi eştiğin kuyuya
Düşesin Seyit Efendi diyebilmiştir.

Bu ve bunun gibi bir çok örnekte; kendilerini küçük gören aşağılayan kişilere hiciv ile verilen cevaplarda bir yerme söz konusudur.

Türk halk müziğinin hiciv ustalarından Şemsi Yastıman;

“Türk’ü anlamak için Türkü dinlemek gerek” sözü ile bir cümleye dört anlam sığdırabilme ustalığının yanı sıra “Meslekler Destanı”nda ise saz çalıp türkü söylemesinin nedenlerini, hiçbir meslekte dikiş tutturamamasını sayfalar süren destanında çalıp söyleyerek hicvetmiştir.

Destandan Bir örnek:

Üfürükçü oldum önce kendim çıldırdım
Müezzin oldum cemaati yıldırdım
İmam oldum yanlış namaz kıldırdım
İşten el çektirdiler vaaz ile…

Görüldüğü gibi bu örneklerde açık bir anlatım vardır.

Bazen da karşısındaki överken yerilmiş, cahil yerine konulmuştur. Bilmediği farklı anlam taşıyan kelimeler kullanılmıştır

Fahr-i alemsin ve lakin fa sı yok
Gevher-i kaansın ve lakin ra sı yok
Dilerim haktan bunu ruz-u şeb
Sana bir merkeb vere kim ba sı yok

Anlatılan kısaca şu:

Alemlerin efendisisin lakin - fa -sı olmayınca geriye “har” kalıyor. Yani alemlerin eşeğisin deniliyor.
Mücevher kutususun değerlisin lakin- ra- sı olmayınca geriye “gevh” yani ” kene” kalıyor
İnsanların kanını emiyorsun
Dilerim bunu haktan gece gündüz (ruz-u şeb)
Merkeb in ba-sı olayınca geriye- merk -yani ölüm kalıyor .

”Dilerim haktan tez zaman da ölesin” denilmekte ve içersinde gizli anlamlar bulunmaktadır.

Halk şiirinde Hicvin içersinde “Bilip de bilmemezlikten gelme” veya “Olmazı oldurma” başlıklarıyla anlatılan türlere de sıkça rastlanmaktadır. Bu, zaman zaman tasavvufi konuları da içine almıştır.

Büyük tasavvuf şairi Yunus Emre den birkaç örnek:

Bir sinek bir kartalı
Kaldırdı vurdu yere
Yalan değil gerçektir
Bende gördüm tozunu
  ————
Balık kavağa çıkmış
Zift turşusun yemeğe
Leylek goduk doğurmuş
Baka şunun sözüne
——-
Bir serçenin kanadın
Kırk kağnıya yüklediler
Kırk çift dahi çekemedi
Şöyle kaldı koşulu
——-
Öküz taşın üstünde
Taşı balık götürür
Balığı götüren su
Bünyadın yelden kodu
  ———–
Yunus bir söz söyledi
Hiçbir söze benzemez
Cahiller kazamazlar
Hiç ilmin kuyusunu

 Kaygusuz Abdal’da da bir çok örnek vardır. Bunlardan bazıları:

Kaplu kaplumbağalar kanatlanmış uçmağa
Kertenkele derilmiş diler kirim geçmeğe
Kelebek ok yay almış ava şikara çıkmış
Domuzları korkutur ayuları kaçmağa
  —————
Ergenenin köprüsü susuzluktan bunalmış
Edirne minaresi eğilmiş su içmeği
———-

Kaz destanından birkaç satır:

Bir kaz aldım ben karıdan
Boynu da uzun borudan
Kırk abdal kanın kurudan
Kırk gün oldu kaynadırım kaynamaz

Sekizimiz odun çeker
Dokuzumuz ateş yakar
Kaz kaldırmış başın bakar
Kırk gün oldu kaynadırım kaynamaz

Kaygusuz Abdal n’idelim
Ahd ile vefa güdelim
Kaldırıb postu gidelim
Kırk gün oldu kaynadırım kaynamaz

Bu destanın benzerini dedem avcı hikayesi olarak anlatır, hikayenin arasında da destandan beyitler söylerdi. Bu destanda olmayan fakat dedemlerin söylediği birkaç beyit vardır. Bir tanesi şöyledir:

Altından ataş yaktı
Üstünden güneş yaktı
Kaz kaldırdı boynun baktı
Kırk gün oldu kaynatırım kaynamaz

Gelelim “Manda yuva yapmış söğüt dalına” türküsüne:
Türküler eleştirilmek istendiğinde sözleri anlamsız bulunduğunda hep bu türkü dile dolanmıştır. Eğer ki ; yöresel kültür, dil, türkünün ne amaçla yapıldığı neyi anlattığı bilinmiş olsa eleştirenler herhalde başlarını öne eğerdi:

Türkü Kastamonu’nun Tosya ilçesinden derlenmiştir. Ben de Kastamonu’luyum. Çocukluğumdan beri duyduğum bildiğim şekli ile yörede okunan sözleri şöyledi:

Of-of——-

Manda yuva yapmış söğüt dalına -aman aman
Yavrusunu sinek kapmış gördün mü
  Amanin yandım.
Amanin amanin amanin yandım
Tiridine tiridine tiridine bandım
Bedavamı sandın para vedim aldım

Of-of——-

Sabahlayin erken çifte giderken-aman aman
Öküzüm torbadan düştü gördün mü
Amanin yandım

Bağlantı

Of-of—-

Sabah ezanını okurken-aman aman
Müezzin minareden uçtu gördünmü
Amanin yandım

Bağlantı

(Bu türkü TRT repertuarına “Aşağıdan geliyor Türkmen koyunu” kıtası ilavesi ile girmiştir. Bunun nedenleri ayrı bir konu başlığıdır.)

Türküde anlatılmak istenilenin ne olduğunun anlaşılabilmesi için hem türkünün çıkış nedeni hem de yöresel özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Yöre dili ve anlatımı yöresel kültür çok önemlidir. Bizce çok bilinen bir kelime yörede farklı anlamlarda kullanılabilmektedir. Örneğin : Handan “Hoş neşeli, güler yüzlü” anlamında bir bayan ismi olarak bilinmesine rağmen, handan yörede aşağılayıcı küfür niteliğinde bir sözdür. Mayıs bir ay adı olmasına rağmen yörede taze tezek için kullanılır vb.

Türkünün hikayesine gelince:

Dönemin beyi tarafından halk ozanlarının yönetim aleyhine söz söylemeleri yasaklanmıştır. Bu yasağın yanı sıra saz çalıp türkü söyleyen ozan a bir eğlencede kendilerine türkü çalması emrivakisi yapılmış, bir kenara da önüne kuru ekmeklerden oluşan yemek konmuştur. Bu ortam da bu türkü nün çıktığı söylenmektedir.

Ozan da kendisine yapılan bu haksızlığı onlarla dalga geçerek dile getirmiştir.

Şöyle ki:

Tosya bilindiği gibi pirinci ile ünlüdür. Çeltik tarlalarının sürülmesinde kullanılan Manda yazın sıcağında göletlere yatarak az kıllı olan derisini hem serinletmek hem sineklerden korumak amacıyla çamura bular. Bunun içinde göletlerin ve çeltik tarlalarının kenarlarında bulunan ve dalları da suyun içine kadar uzanan salkım söğütlerin dalları üzerine, gölgesine yatar. İşte mandanın söğüt dalına yuva yapması budur. Yavrusunu Sinek Kapması da yavrunun sinek tarafından ısırılmasıdır. Çünkü yörede kapmak sözü ısırmak anlamındadır. “Köpek kapar” gibi…

Ayrıca “cız tutmak” diye bir deyim vardır. Bir tür sineğin hayvanların kuyruk altlarına girip ısırması ile oluşan ve hayvanı delirten oradan oraya sıçratan bir olaydır.

Ardından “gördün mü” sözcüğü ile türküye devam edip akıl almaz olayların olduğunu vurgulayıp alay etmektedir.

İkinci kıtadaki “Öküzün torbadan düşmesi” ise: Öküzlerin hem yemlenmesi, ekine zarar vermemesi hem de tarlaya giderken zaman kazanmak için boyunlarına takılan yem torbasının öküzün boynundan çıması ve öküzün yemeden içmeden kesilmesi anlamını taşır.

Üçüncü kıtadaki “müezzinin minareden uçması” da erenlere karışması ermesi anlamındadır.

Bağlantı bölümünde de tirit yemeğini emeği karşılığı hak ettiğini anlatıyor .” bedava mı sandın” Tirit: kuru ekmekleri sıcak su ile ıslatılarak yapılan bir yöre yemeğidir.durumu iyi olanlar et suyu soğan ve kıymada ilave edebilirler.

Türkü baştan sona içinde doğruları anlatan, fakat ilk bakışta anlamsız gibi görünen bir ifade taşımaktadır. Ozanın ince zekası hiciv sanatının çok güzel bir örneğini sunmuştur.

Özellikle farklı anlam taşıyan kelimeler seçilmiş; kendine yapılan haksızlığa onlarla alay ederek “eylenerek” dalga geçerek cevap verilmiştir.

Ayrıca Türkü melodik açıdan da çok zengindir. Hoş ritmik bir yapısı vardır .Bu nedenle üç kuşak Halk Müziği sanatçıları tarafından repertuarlarına alınmışlar ve kasetlere okumuşlardır. Zehra Bilir, Belkıs Ak kale ve Kubat bu sanatçılara örnektir…

Türküler Dolusu Sevgiyle Dostlukla, sağlıcakla kalın…

(Bildiri sonunda türkü tarafımca bağlama ile çalınıp söylenmiştir). . .
________________________________________
* İTÜ TMDK San .Öğr. Gör.
  İTÜ TMDK ”Uluslararası Müzikte Temsil ve Müziksel Temsil” 6-7-8 Ekim 2005 Kongresi’nde sunulmuştur…




Hoşgeldiniz