Vur Bi Gayda(*)!.. Mahiye Morgül


Toplam Okunma: 5371 | En Son Okunma: 21.11.2024 - 12:08
Kategori: Çalgılar

17. yüzyılda bölgeye gelen Evliya Çelebi seyahatnamesinde “dankiyo tulum sazı” ve “Sazende-i dankiyo düdüğü” olarak tanımladığı enstrumanı Trabzon Lazları’nın icat ettiğini yazar. Kafkasya’dan Türkiye’ye geldiği söylenen Tuluma bazı yörelerimizde Gayda denilmektedir… Sn. Mahiye Morgül, çalgılar tarihinde sık karşılaşılan “ad karışmaları problemi” ni tulum çalgımız açısından kaynaklarıyla açıklıyor:

Vur Bi Gayda(*)!.. Mahiye Morgül

Kaçkar Yaylalarının, Hemşin, Yusufeli, Murgul ve Borçka’nın TULUM’unu, Avrupa ve Asya’da çalan yerleri internette araştırınca karşıma çıkan ülkeler inanılır gibi değil.

Trabzon ve Rize söylemiyle, “gayda vurulan” yerler ve gayda vuran çalgıların adları:

-Pakistan, Balistan, Kaçkar Dağı; Tulum
-Azerbaycan, Koçkor Dağı; Tuluğ
-Şiraz; Kaşgar Dağı; Tulum
-Filistin (Palestini); Nanay
-Lübnan; Nanay
-Macaristan; Duda
-Romanya; Caraba, Cimpoi
-Moldava; Cimpoi
-Hırvatistan; Dude
-Gürcistan; Gudastviri, Cipan
-Ermenistan; Parkapzuk, Tik
-Polonya; Dudi, Koza, Siesenki, Matsksyanka
-Ukrayna; Koza
-Belarus; Matsksyanka
-Estonya; Torupil
-Rusya; Shüvir
-Letonya; Dudmaisis
-İskoçya; Gayda (İngilizce Pipeorgan)
-İsveç; Sakpipa
-İrlanda; Bagpipe, Uilliann Pipes, Pip Mhor
-Fransa, Breton; Kornemuse (Horon Muzi!)
-Fransa, Normandi, Mayenne; Laure (Mayana şehri Tebriz yakınlarında da vardır)
-Fransa, Bourgogne; Musette, Boha
-İspanya, Galisya, Asturya; Gayda
-İspanya, Katalan; Gayda (Katalan şehri Tebriz yakınlarında da vardır)
-Portekiz; Gayda
-Hollanda, Paesi Basi, Gayda
-Makedonya; Gayda
-Malta; Sak (Zag)
-Bulgaristan; Gayda
-Sırbistan; Surla
-Bosna, Dalmaçya; Mih
-Yunanistan; Gayda, Tsambouna, Askomadora
-İtalya; Zampogna (Dam-opa Agna; Dam anası Kibele’nin çalgısı!)

İtalya köylerinde konuşulan dilde ana’ya “ağna” denilmesi dikkat çekicidir; Rize’de ana, “ağna” şeklinde tekaffuz edilir. Zampogna ile “şampiyon” arasındaki ses benzerliği, bize mitolojideki müzik yarışmasında şampiyon olan dağ tanrısı PAN’ı ve çalgısını düşündürmektedir. İtalya’da Müsa, Baghet, Surdulina, Piva, adlarıyla tulum benzeri çalgılar vardır.

İtalyan tulumu Zampogna dinlemek için:
http://www.dailymotion.com/video/x375ps_tarantella-calabrese-con-zampogna-c_music
___________________________________________

(*) TULUM

17. yüzyılda bölgeye gelen Evliya Çelebi seyahatnamesinde “dankiyo tulum sazı” ve “Sazende-i dankiyo düdüğü” olarak tanımladığı enstrumanı Trabzon Lazları’nın icat ettiğini bildirmiştir.

Kafkasya’dan Türkiye’ye geldiği söylenenTulumla oynanan oyunlar daha ziyade Hemşin yöresinde gelişmiştir. Tuluma bazı yörelerimizde Gayda denilmektedir. Genellikle yol havalarında ve düğünlerde çalınan bu yerel çalgı şimdilerde artık çoşkulu şenliklerin tümünde çalınmaktadır.

Yapımı:

Keçi yavrusunun derisinden yapılır. Oğlak derisi bütün olarak çıkarıldıktan sonra hasır denilen ilaçlama ve kurutma işlemlerine tabi tutularak, delik kısımları tıpalanıp bağlanır. Tuşe-delikler-kısmına “nav” adı verilir. “L” biçiminde şimşir veya dut ağacından içi oyularak hazırlanır. İçine ses getirecek kamış dalından hazırlanmış eşit sesli, iki adet düdük yerleştirilir. Nav’ın karşılıklı beşer deliği mevcuttur. Tuluma doldurulan hava sıkıştırılarak nav kısmından dışarı çıkması sağlanır.

Navın içine yerleştirilen zurna(sipsi) 7-8 cm. uzunluğundave eşit sesli olarak iki tane olur. Zurna kamışın ince kısmından hazırlanır. İyice kurumuş kamıştan kesilerek bir ucu kapatılır. Hemen altından başlayarak kapak olacak şekilde 2-3 cm kesilir. Kapak kısmı inceltilerek üflenince titreyecek hale getirilir. Sesleri eşit yaptıktan sonra beraberce nav’a takılır. Balmumu ile hava almayacak şekilde kapatılır. Üflenince hava sadece açılan kapağın altından geçer. Bu esnada kapak titreşir ve uyumlu ses meydana gelir ki süreğen yani dem ses bu şekilde meydana gelir.




Hoşgeldiniz